Ομιλία της Iωάννας Παπασταθοπούλου – Αρχιτέκτονος Μηχανικού, Διαχειρίστριας Αρχαιολογικής Kληρονομιάς, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων του: Αναζητώντας την Eικόνα: Επαναδιατυπώσεις: Η Τηνιακή Μαρμαροτεχνία τον 21ο αιώνα (*)
Παρακολουθoύμε τις τελευταίες ημέρες τα δρώμενα ανάδειξης της τέχνης της Μαρμαροτεχνίας μέσα από τη σύμπραξη της με άλλης μορφής τεχνών όπως ο χορός, η μουσική, ο εικαστικός φωτισμός, η steet art. Όλα αυτά που βλέπουμε, ακούμε, αγγίζουμε, εκπέμπουν μια νότα αισιοδοξίας για το μέλλον της τέχνης αυτής. Κάτι άλλωστε που νιώθουμε όλοι μας κάθε φορά που μιλάμε ή συναναστρεφόμαστε με κάποιον μαρμαρογλύπτη. Η λάμψη στα μάτια των ανθρώπων αυτών όταν μιλούν για την τέχνη τους, η αγάπη και η αφοσίωση σε αυτό που κάνουν, μας καθησυχάζει ότι η τέχνη αυτή δεν θα σβήσει.
Σκοπός της δικής μου ομιλίας είναι να βοηθήσει να αφουγκραστούμε το μέλλον της Τήνου ως κέντρο της τέχνης της Μαρμαροτεχνίας σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο. Για να είμαστε σίγουροι ότι η Τήνος θα παραμείνει αυτό που είναι, δηλ. ένα νησί της τέχνης και του πολιτισμού και να αποφύγουμε στο μέλλον τυχόν δράματα, πρέπει να έχουμε επίγνωση ως πολίτες τι συμβαίνει γενικότερα στο νησί μας.
Η ναυαρχίδα της τέχνης του μαρμάρου, η Σχολή του Πύργου, τα τελευταία χρόνια και υπό την διεύθυνση και το ενδιαφέρον του Λεωνίδα Χαλεπά προσπαθεί να βρει τρόπο εκσυγχρονισμού και ανάπτυξης σύμφωνα με τα δεδομένα του σήμερα. Η προσπάθεια για επέκταση των κτιριακών εγκαταστάσεων και η στελέχωση με μόνιμο προσωπικό όλων των απαραίτητων για το Σχολικό πρόγραμμα ειδικοτήτων κρίνεται πλέον ως μονόδρομος. Ευτυχώς, το συγκεκριμένο θέμα έχει βρει ανταπόκριση από την Πολιτεία και ελπίζουμε σύντομα να δούμε κι άλλες εξελίξεις σχετικά με αυτό.
Tα τελευταία δύο χρόνια που συμμετέχω στην διδακτική ομάδα της σχολής έχω παρατηρήσει κάτι πολύ ανησυχητικό. Τα ντηνιακά παιδιά που επιλέγουν να εξειδικευτούν στην τέχνη του μαρμάρου είναι απροσδόκητα λίγα. Περίπου ένας μαθητής ή μαθήτρια ανά έτος μετράω στο απουσιολόγιο. Αριθμός που μάλλον προοιωνίζει αρνητικά το μέλλον των εργαστηρίων μαρμαρογλυπτικής στην Τήνο που σήμερα αριθμούν περίπου τα 15.
Σε 20 χρόνια από σήμερα αλήθεια πόσα εργαστήρια θα έχουν απομείνει; Και τί σημαίνει για εμάς η πιθανή έλλειψη αυτών στο μέλλον;
Αν κοιτάξουμε λίγο το τοπίο της Τήνου θα διαπιστώσουμε ότι είναι γεμάτο ίχνη που σχετίζονται με την τέχνη της μαρμαρογλυπτικής και την πρακτική που συνδέεται με την εξάσκηση αυτής. Ειδικά στα Έξω Μέρη όπου κι αν κοιτάξουμε διαπιστώνουμε πληθώρα στοιχείων. Νταμάρια αρχαία, ρωμαικά, νεότερα, κατρακύλια, εργοστάσια επεξεργασίας, χώροι φόρτωσης, μπίγες και άλλα πολλά. Δεν θα ήταν υπερβολή να παρομοιάσει κανείς την περιοχή αυτή με ένα τεράστιο υπαίθριο μουσείο της τέχνης του μαρμάρου.
Είναι σαφές λοιπόν πως η ζωή μας και αυτό που είμαστε ως νησί σήμερα δεν μπορεί να διαχωριστεί από όλα αυτά τα στοιχεία. Είναι αυτά το περιβάλλον μας, αυτό που μας έχει διαμορφώσει και καθορίζει την ταυτότητα μας. Η ταυτότητα της Τήνου, των οικισμών μας και των ανθρώπων συνδέεται βαθειά διαμέσου των αιώνων με το μάρμαρο και την τέχνη του. Η διεθνής κοινότητα έχει αναγνωρίσει τη σπουδαιότητα αυτής της σχέσης, με κορυφαία έκφραση την ένταξη τo 2015 της Τέχνης της Μαρμαρογλυπτικής στην λίστα με την άυλη κληρονομιά παγκόσμιας εμβέλειας της UNESCO.
Πως αντιμετωπίζουμε εμείς όμως, όλα αυτά τα απομεινάρια του χτες; Ως αυτονόητα; αδιάφορα;
Θα έλεγα μάλλον όχι αδιάφορα. Έχουμε όμως μια αίσθηση ότι θα είναι πάντα εκεί.
Αλλά θα είναι πραγματικά; Ή σταδιακά χάνουμε πληροφορία και αξίες έτσι ώστε λίγο λίγο τα νταμάρια μετατρέπονται σε …. Ε μωρέ ένα μέρος με κάτι πεσμένες πέτρες. Τα μεταλλικά στοιχεία σε σιδερικά αγνώστου προέλευσης και χρησιμότητας, που το μόνο που μας συγκινεί πάνω τους είναι η προχωρημένη διάβρωση και η γοητευτική υφή της σκουριάς;…. Τα εργοστάσια σε ερείπια ή όπως είδαμε πρόσφατα, σε μοδάτα Airbnb’s;
Δεν έχω καμιά διάθεση κριτικής όταν τα γράφω αυτά απλά δεν μπορώ παρά να διαπιστώσω ότι είναι κάτι που συμβαίνει. Όπως συμβαίνουν και πολλά άλλα πράγματα που κάποιους από εμάς μας προβληματίζουν έντονα, τόσο γιατί αφορούν την γενική πορεία του νησιού, όσο και γιατί θέτουν σε κίνδυνο όλες αυτές τις αξίες που σχετίζονται με την ποιότητα του τοπίου που εμείς ευτυχώς προλάβαμε. Τα τελευταία χρόνια το νησί μας βιώνει μια πολύ μεγάλη πίεση. Τόσο λόγω της οικοδομικής δραστηριότητας η οποία συμβαίνει χωρίς να λαμβάνει υπ’όψιν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του τόπου μας, αλλά και λόγω άλλων συνθηκών της εποχής, που αναμένεται να έχουν πολύ μεγάλη και δραματική επίπτωση στο τοπίο και τα επιμέρους στοιχεία αυτού.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ανάπτυξη αιολικών βιομηχανικών πάρκων, όπως αυτό της Ενεργειακής Κυκλάδων που ορθώθηκε πριν λίγες ημέρες πάνω από την Καρδιανή και είναι ορατό πλέον σχεδόν απ’ όλο το νησί. Από το Φαλατάδο και τη Βουρνή, ως τη Ρόχαρη, αλλοιώνοντας για πάντα το μοναδικό ορεινό ανάγλυφο της ενδοχώρας. Γνωρίζουμε ήδη ότι η περιοχή της Εξωμεριάς δέχεται αυτή τη στιγμή μια τεράστια απειλή από την ανάπτυξη αιολικών εγκαταστάσεων. Ολική κατάληψη της περιοχής από αιολικά είναι το σχέδιο για το μέλλον, που μπορείτε εύκολα να δείτε όλοι στο χάρτη της ΡΑΕ (https://geo.rae.gr/?tab=viewport_maptab). Ένα σχέδιο που αν τελικά υλοποιηθεί θα αλλάξει ριζικά και για πάντα την μοναδικότητα της περιοχής μετατρέποντας την σε ένα υποβαθμισμένο βιομηχανικό τοπίο.
Οι εταιρίες αιολικών σίγουρα κάνουν αυτό για το οποίο προορίζονται. Ακολουθούν το κέρδος τους. Εμείς όμως θα πρέπει να συζητήσουμε τι κάνουμε γι’ αυτόν τον κίνδυνο που δεν είναι μακρυά. Αντιθέτως έχει ήδη πατήσει πόδι στο κέντρο του νησιού μας.
Τι κάνουμε με την κληρονομία αυτή που μας έλαχε; Θα την αγνοήσουμε αφήνοντας το ρεύμα της εποχής να μας παρασύρει; Θα την διασώσουμε; Θα την αναδείξουμε; Θα την χρησιμοποιήσουμε ως ένα εργαλείο που μας δώθηκε για να κάνουμε τη ζωή μας καλύτερη και πιο ποιοτική;
Θα έλεγα πως αξίζει πραγματικά να προσπαθήσουμε για τα τρία τελευταία. Όλα τα άλλα τα βλέπουμε και τα ζούμε. Είναι σαφές νομίζω σε πολλούς από εμάς πως ο δρόμος αυτός που φαίνεται να έχει πάρει το νησί τα τελευταία χρόνια μας κάνει όλο και φτωχότερους. Ίσως όχι οικονομικά. Όμως σίγουρα αλλοιώνει τις αξίες και την ποιότητα της ζωής μας. Ξεκοκαλίζουμε κάτι που δεν πρόκειται ποτέ να επαναληφθεί. Ναι έχουμε πάρα πολύ δουλειά. Θα έχουν όμως και τα παιδιά μας; Θα είναι βιώσιμο το νησί αν μετατραπεί σε ένα Ελ Ντοράντο οικοδομής, χωματουργικών, κέντρων διασκέδασης και ανεμογεννητριών;
Νομίζω αξίζει τον κόπο να δούμε και κάποιες εναλλακτικές. Προς αυτή την κατεύθυνση εδώ και μερικά χρόνια αρχίσαμε κάποιοι άνθρωποι να οραματιζόμαστε την κήρυξη της Τήνου ως Γεωπάρκο υπό την UNESCO. Η ιδέα παρουσιάστηκε πρώτη φορά γύρω στο 2000, από τον ομότιμο καθηγητή υδρογεωλογίας Γιώργο Στουρνάρα, στον τότε Δήμου Εξωμβούργου. Δυστυχώς η ιδέα δεν βρήκε συμπαραστάτες με τον φόβο δεσμεύσεων και κυρίως οικοδομικών απαγορεύσεων που κάποιοι μη γνωρίζοντας επαρκώς το θεσμό υπέθεσαν ατυχώς ότι θα επιφέρει. Ήταν φυσικά λάθος ως προς αυτό καθώς ο θεσμός των Γεωπάρκων είναι περισσότερο ένα εργαλείο διαχείρισης, παρά εργαλείο απαγορεύσεων. Η ιδέα υιοθετήθηκε από το Κοινό Τηνίων και εντάχθηκε στο πρόγραμμα του συνδυασμού κατά τις προηγούμενες δημοτικές εκλογές όπως και κατά τις τελευταίες. Ήρθε πάλι στο προσκήνιο από την τωρινή δημοτική αρχή κυρίως με το ενδιαφέρον του δημοτικού συμβούλου Μανώλη Σώχου κα με τη στήριξη πολλών από εμάς.
Τι είναι όμως αυτός ο θεσμός και πώς ταιριάζει στο νησί μας;
Ο θεσμός των Γεωπάρκων ξεκίνησε από την UNESCO το 1999 και περιλαμβάνει σήμερα 169 Γεωπάρκα σε 44 χώρες. Στην Ελλάδα έχουμε ήδη 6 κηρυγμένα πάρκα που είναι: το Γεωπάρκο Λέσβου, το Φυσικό Πάρκο Ψηλορείτη, το Γεωπάρκο Χελμού Βουραϊκού, το Γεωπάρκο Βίκου-Αώου, το Φυσικό Πάρκο Σητείας και το Γεωπάρκο Γρεβενών Κοζάνης.
Ως Γεωπάρκο, σύμφωνα με την UNESCO, χαρακτηρίζεται μία περιοχή με ικανό αριθμό θέσεων γεωλογικής κληρονομιάς κάθε κλίμακας, ένα μωσαϊκό γεωτόπων ιδιαίτερου ενδιαφέροντος, σπανιότητας ή κάλλους, αντιπροσωπευτικών της περιοχής, των γεγονότων και διαδικασιών της γεωλογικής ιστορίας της. Πιθανώς το ενδιαφέρον της περιοχής να μην είναι μόνο γεωλογικό αλλά να έχει επίσης και οικολογική, μεταλλουργική, μεταλλευτική, αρχαιολογική, ιστορική, ή πολιτιστική αξία.
Ο θεσμός των Γεωπάρκων δηλ. χρησιμοποιεί τη γεωλογική κληρονομιά σε σύνδεση όμως, κι αυτό είναι το πολύ σημαντικό, με άλλες εκδοχές της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς της κάθε περιοχής για να ενισχύσει το ενδιαφέρον και την κατανόηση των αξιών τους. Σκοπός του θεσμού είναι η ολιστική αντιμετώπιση συγκεκριμένων γεωγραφικά περιοχών και η διαχείριση τους. Ως κύριο στόχο θέτει την προστασία, την εκπαίδευση και την αειφόρο ανάπτυξη των τοπικών κοινωνών που κατοικούν σε αυτές.
Η εμπλοκή και συμμετοχή των τοπικών κοινωνιών είναι ουσιώδης συνθήκη για το πρόγραμμα καθώς η ευημερία τους, εμπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα, τοποθετείται πολύ ψηλά στη λίστα των προτεραιοτήτων.
Στην Τήνο οι αρχικές συζητήσεις πάνω στο θέμα Γεωπάρκο αφορούσαν την περιοχή γύρω από τον οικισμό Βώλακα. Μια αρκετά μεγάλη περιοχή στην οποία αναπτύσσονται οι διάσημοι γρανιτικοί σχηματισμοί. Τα τελευταία χρόνια έγινε σαφές οτι το γρανιτικό φαινόμενο ίσως δεν είναι αρκετό από μόνο του για μια κήρυξη τέτοιας εμβέλειας. Επίσης, αδικούσε άλλες περιοχές με εξίσου σημαντική γεωλογία, όπως και άλλες που βοηθούν στην κατανόηση του φαινομένου των γρανιτών καθώς αποτελούν πρωιμότερο στάδιο του ιδίου γεωλογικού φαινομένου.
Έτσι πριν μερικά χρονιά η ιδέα επεκτάθηκε ώστε η πιθανή υποψηφιότητα του νησιού μας να περιλαμβάνει το σύνολο του νησιού συμπεριλαμβανομένων των νταμαριών μαρμάρου, των αιολικών σχηματισμών της Εξωμεριάς αλλά και του πολύ σημαντικού φαινομένου που σχετίζεται με την συνύπαρξη του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον- το ανθρωπογενές χειροποίητο τοπίο του νησιού μας.
Είναι εύκολα αντιληπτό λοιπόν, ότι είναι ένας θεσμός που τα “χωράει” όλα. Ότι έχουμε από πλευράς γεωλογίας, ότι αποκτήσαμε μέσα από τη συνύπαρξη του ανθρώπου δια μέσω των αιώνων με το συγκεκριμένο τόπο, αλλά και τα πολιτιστικά στοιχεία που συνδέονται με όλα αυτά όπως τα μονοπάτια και η τέχνη της μαρμαρογλυπτικής. Έχοντας αφιερώσει αρκετές ώρες σκέψης και συζήτησης πάνω στο θέμα ήθελα να σας μεταφέρω την πεποίθηση μου ότι αυτός ο θεσμός μας ταιριάζει και αξίζει να τον δούμε λίγο πιο προσεκτικά.
Η δημιουργία ενός Γεωπάρκου σίγουρα δεν είναι κάτι εύκολο. Απαιτεί αρκετή δουλειά, λεπτομερείς καταγραφές των αξιόλογων στοιχείων, σύμπραξη όλων των δυνάμεων του νησιού και της επιστημονικής κοινότητας, συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας. Η διαδικασία καταγραφής και οργάνωσης του υλικού καταλήγει στην οργάνωση λειτουργίας του γεωπάρκου (σε εθνικό επίπεδο) ύστερα από σειρά διαβουλεύσεων. Υποχρεωτικά πρέπει να περιλαμβάνει τη δημιουργία ενός κέντρου πληροφόρησης το οποίο λειτουργεί ως κέντρο διαχείρισης του θεσμού, αλλά και τόπος προώθησης τοπικών προϊόντων. Ο φάκελος υποψηφιότητας της UNESCO ακολουθεί αν η περιοχή το επιθυμεί όταν όλα είναι έτοιμα.
Η διαδικασία φαντάζει δύσκολη, όμως δεν είναι ακατόρθωτη. Φωτεινό παράδειγμα η γειτονική μας Σύρος που έχει προχωρήσει τα τελευταία χρόνια στην υλοποίηση αντίστοιχης ιδέας για την περιοχή της Απάνω Μεριάς (https://www.apanomeria.org/) η οποία φιλοξενεί το σπάνιο πέτρωμα ιαδεΐτη αλλά και αντίστοιχα πολιτιστικά στοιχεία με αυτά της ενδοχώρας της Τήνου. Σύντομα θα λειτουργήσει εκεί το γεωλογικό Πάρκο Επάνω Μεριάς.
Μεταξύ των συζητήσεων που έχουν πραγματοποιηθεί είναι και η σύμπραξη 4 ή 5 νησιών των Κυκλάδων ώστε η πιθανή κήρυξη της UNESCO να αφορά πλέον δίκτυο γεωτόπων Κυκλάδων κάτι που θα αποτελούσε μοναδική παγκόσμια πρωτοτυπία, καθώς δεν υπάρχει άλλο Γεωπάρκο με κύριο χαρακτηριστικό του την πολυνησία. Αυτό σύμφωνα με κάποιους ειδικούς θα καθιστούσε την περίπτωση μας πολύ πιο ελκυστική και ανταγωνιστική στη διαδικασία κήρυξης υπό την UNESCO καθώς τα τελευταία χρόνια λόγω αύξησης των υποψήφιων περιοχών έχουν αυστηροποιηθεί αρκετά και τα κριτήρια ένταξης. Όμως αυτή η προοπτική είναι ακόμη αρκετά ανώριμη τόσο σε τοπικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο Νομού. Ας το κρατήσουμε όμως ως σκέψη για προβληματισμό για το μέλλον.
Το τοπίο της Τήνου διαμορφώθηκε χάρη στην γιγαντιαία προσπάθεια των προηγούμενων γενιών να επιβιώσουν. Το μέλλον του τόπου μας θα διαμορφωθεί με βάση πράγματα που θα κάνουμε, ή δεν θα κάνουμε εμείς. Οι καιροί είναι άγριοι και δεν συγχωρούν ούτε την αδιαφορία, ούτε την οκνηρία. Μεγάλες καταστροφές πραγματοποιούνται πλέον σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα. Έτσι κι εμείς ως πολίτες το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να αποκτήσουμε σαφή άποψη για το τι θέλουμε και να αναζητήσουμε ισχυρούς συμμάχους στην προσπάθεια αυτή. Ο θεσμός των Γεωπάρκων μπορεί να μας προσφέρει το πλαίσιο που θα μας επιτρέψει να δραστηριοποιηθούμε και να ευημερήσουμε χρησιμοποιώντας και αξιοποιώντας αυτό που κληρονομήσαμε. Όχι ισοπεδώνοντας το.
Για τυχόν σχόλια παρακαλώ επικοινωνήστε στο: papasta@yahoo.com
(*) Αναζητώντας την Eικόνα: Ένα πολυδιάστατο πολιτιστικό δρώμενο διάρκειας τεσσάρων ημερών που ενώνει τη σύγχρονη τέχνη με την τηνιακή Μαρμαροτεχνία, δίνοντας νέες προεκτάσεις στον «κλασικό» της ρόλο. Εικαστικές δράσεις, συνέργειες καλλιτεχνών και μαρμαρογλυπτών, ομιλίες και περιπατητικές διαδρομές, συνεντεύξεις και οπτικοακουστικές καταγραφές συντελούν στην εκ νέου ανακάλυψη μιας Τέχνης που όχι μόνο δεν έχει χαθεί, αλλά συνεχίζει ακάθεκτη και ανθεί στον τόπο που γεννήθηκε.
.
.
